گاهی کودکان درمورد استرس و مشکلات خود مستقیما صحبت نمی‌کنند، در این شرایط والدین وظیفه دارند سر صحبت را باز کنند و دریابند که چه چیزی کودک را آزار می‌دهد. در واقع علی‌رغم سکوت، کودکان میل دارند که والدین به آنها کمک و مشکل‌شان را حل کنند. برای رفع استرس کودک‌تان، ابتدا باید بفهمید که این استرس نتیجه‌ی کدام تغییرات منفی و ناخوشایندِ زندگی اوست. در مواردی استرس در کودکان می‌تواند خوب و مثبت باشد، اما استرس شدید بر شیوه‌ی تفکر، فعالیت و احساسات کودک اثرات مخربی می‌گذارد.
عوامل ایجاد استرس در کودکان چیست؟
کودکان در حین رشد و بلوغ یاد می‌گیرند که با استرس مواجه شوند و به آن واکنش نشان بدهند. بسیاری از عواملی که موجب استرس می‌شوند، برای بزرگسالان قابل‌مدیریت هستند، اما برای کودکان بسیار پیچیده و آزاردهنده‌اند، درنتیجه حتی تغییرات کوچک نیز می‌توانند بر احساس آرامش و امنیتِ کودکان خدشه وارد کنند.
موارد زیر از رایج‌ترین عوامل ایجاد استرس در کودکان هستند:
نگرانی درمورد تکالیف یا نمرات مدرسه؛
درد، جراحت، بیماری و …؛
حجم فعالیت‌ها و مسئولیت‌ها در مدرسه، باشگاه و غیره؛
مشکل با دوستان، آزار دیدن و زورگوییِ سایر بچه‌ها یا فشارهایی که از سمت گروه به کودک وارد می‌شود؛
تغییر مدرسه، نقل مکان یا مسائل و مشکلات خانوادگی، بی‌خانمانی و غیره؛
داشتن افکار منفی نسبت به خود؛
تغییرات جسمی و فیزیکی (مثلا در دوره‌ی بلوغ) در دختران و پسران؛
مشکلات خانوادگی مانند طلاق یا جدایی؛
وجود مشکلات و مسائل مالی در خانواده؛
زندگی در منطقه یا خانه‌ای ناامن.
علائم استرس در کودکان
شاید کودکان از استرسی که بر آنها وارد می‌شود باخبر نباشند. والدین می‌توانند با مشاهده‌ی علائم و نشانه‌های فیزیکی و احساسی یا تشدید حالات نامناسب کودک، از وجود استرس در کودکان خود باخبر شوند.
نشانه‌های فیزیکی استرس در کودکان
کاهش اشتها یا تغییرات دیگر در عادات غذایی کودک؛
سردرد؛
دل‌درد یا دردهای شکمی بی‌دلیل؛
نشانه‌های فیزیکی خاص بدون وجود بیماری یا مشکلی مشخص؛
کابوس‌های شبانه؛
اختلال در خواب کودک.
نشانه‌های رفتاری یا احساسی استرس در کودکان
نگرانی و اضطراب؛
بروز یا تشدید ترس (ترس از تاریکی، تنهایی یا غریبه‌ها)؛
ناتوانی در استراحت کردن؛
وابستگی شدید به والدین؛
عصبانیت، گریه و ناله؛
ناتوانی در کنترل احساسات؛
رفتار توأم با پرخاشگری و لجبازی؛
بروز رفتارهای بچگانه که مناسب سن کودک نیست؛
عدم علاقه به مشارکت در فعالیت‌های مدرسه یا وظایف خانوادگی.
رفتار والدین در مواجهه با استرس در کودکان باید چگونه باشد؟
والدین می‌توانند برای درمان استرس در کودکان از توصیه‌های زیر کمک بگیرند:
۱. درمورد استرس با کودک حرف بزنید
وقتی احساس می‌کنید کودک‌تان با مشکلی رو‌به‌روست، با او حرف بزنید. سعی کنید احساس ناخوشایند او را به زبان بیاورید و درمورد آن صحبت کنید. مثلا بگویید: «به‌نظر میاد هنوز از اتفاقی که توی زمینِ بازی افتاده ناراحتی عزیزم.» نباید کودک را متهم کنید. به هیچ عنوان نگویید: «هنوز ناراحتی؟ حالا مگه چی شده!» کودک را مقصر ندانید. با او همدردی کنید و نشان بدهید که به کودک خود توجه می‌کنید و می‌خواهید درمورد مشکلش بیشتر بدانید.
۲. به حرف‌های کودک‌تان گوش بدهید
از کودک خود بپرسید که مشکلش چیست؟ به‌دقت به صحبت‌هایش گوش بدهید و علاقه، حوصله و توجه به‌خرج بدهید. از قضاوت کردن، مقصر دانستن و نصیحت کردن کودک‌تان بپرهیزید. تنها کاری که باید بکنید این است که به حرف‌ها و احساسات کودک‌تان گوش بدهید. سعی کنید با پرسیدن سؤالات مختلف، تمام قضیه را بفهمید. مثلا در خلال صحبت‌هایش از او بپرسید: «خب، بعدش چی شد؟» و سؤالاتی از این قبیل. برای حل مشکلات فرزندتان وقت بگذارید.
۳. احساسات خود را درمورد استرس کودک‌تان بروز بدهید
نسبت به مشکلی که کودک‌تان تجربه می‌کند، واکنش نشان بدهید، مثلا می‌توانید بگویید: «می‌‌دونم که چقدر برات سخت و ناراحت‌کننده بوده عزیزم» یا به او بگویید حق دارد از اینکه دوستانش او را به بازی راه نداده‌اند، ناراحت باشد و این حرکت آنها بی‌انصافی بوده است. این جملات نشان می‌دهد که احساس کودک را می‌فهمید و به او توجه دارید. ابراز احساسات باعث می‌شود که کودک حمایت شما را درک کند. این نکته خصوصا زمانی که کودکان دچار استرس هستند، بسیار مهم است.
۴. احساس کودک را با کلمات بیان کنید
بسیاری از کودکان خردسال، نمی‌توانند احساسات‌شان را با کلمات بیان کنند. اگر کودک شما عصبانی یا ناامید و ناراحت است، از این واژه‌ها در وصف حال او استفاده کنید تا او هم این واژگان را یاد بگیرد. بیان احساسات در قالب کلمات، موجب می‌شود کودک حالات احساسی خود را بشناسد و آنها را درک کند. کودکانی که می‌توانند احساسات خود را در قالب کلمات ابراز کنند، دیرتر عصبانی می‌شوند و برای ابراز عصبانیت و ناراحتی خود از واژه‌ها کمک می‌گیرند.
۵. به فرزندتان کمک کنید تا به کارهایش فکر کند
اگر مشکل خاصی منجر به استرس کودک‌تان می‌شود، باید درمورد آن با کودک صحبت کنید و با هم به‌دنبال راه چاره‌ای برای حل مشکل باشید. کودک را به ارائه‌ی راهکاری برای حل مشکل تشویق کنید. اگر لازم شد، می‌توانید از روش طوفان فکری استفاده کنید اما همه‌ی کارها را خودتان انجام ندهید.
مشارکت فعال کودک باعث ایجاد اعتماد به نفس در او می‌شود. از راه‌حل‌های خوب او حمایت کنید و اگر لازم شد نکاتی را به آنها اضافه کنید. از او بپرسید: «نظرت درباره‌ی این راه‌حل چیه؟ موافقی؟»
۶. مشکل را بزرگ نکنید
گاهی اوقات، فقط صحبت کردن و گوش دادن به مشکلات، به رفع ترس و اضطراب کودک کمک می‌کند. در این مواقع «حرف زدن» تنها چیزی است که برای حل مشکل لازم است. بعد از آن سعی کنید احساس بهتری داشته باشید و مشکل را بیش از حد بزرگ نکنید.
۷. عامل استرس را محدود کنید
اگر موقعیت‌های ویژه‌ای باعث ایجاد استرس شده‌اند، در صورت امکان سعی کنید آن موقعیت‌ها را محدود کنید. مثلا اگر کلاس‌های فوق برنامه یا فعالیت‌های بعد از مدرسه‌ی کودک‌تان زیاد است و فشار آنها باعث استرس در او می‌شود، می‌توانید این فعالیت‌ها را محدود کنید تا فرزندتان زمان و انرژی بیشتری در اختیار داشته باشد.
۸. حامی و همراه کودک‌تان باشید
گاهی کودکان دوست ندارند درمورد مسائل و مشکلات‌شان صحبت کنند، در این‌گونه مواقع طوری رفتار کنید که او مطمئن باشد هر زمان که میلِ به حرف زدن پیدا کند، شما از او حمایت خواهید کرد. زمانی که کودکان مایل به صحبت کردن نیستند، به حمایت نیاز دارند و انتظار دارند که والدین‌شان آنها را تنها نگذارند. پس اگر می‌بینید که کودک‌تان استرس دارد، سرحال نیست یا روز بدی داشته است و درمورد آن حرف نمی‌زند، برنامه‌ای ترتیب بدهید و در کنارش باشید. با هم قدم بزنید، فیلم ببینید، کیک و شیرینی بپزید یا بازی‌های شاد و ساده انجام بدهید. حضور شما تأثیر فوق‌العاده‌ای روی او دارد و باور کنید احساس خوشایندی را در هردوی شما به‌وجود می‌آورد.
۹. صبور باشید
دیدن ناراحتی و استرسِ کودک، همیشه برای پدرها و مادرها ناخوشایند است، اما برای حل مشکل باید مقاومت و تلاش کنید. سعی کنید مهارت حل مسئله را در کودک خود تقویت و او را طوری تربیت کنید که بتواند در فراز و نشیب‌های زندگی، واکنش‌های درستی داشته باشد. هر وقت لازم بود کودک را آرام کنید و او را به تلاش برای رفع مشکل تشویق کنید. به جای اینکه خودتان بارِ تمام مشکلات و مسائل کودک را به دوش بکشید، آهسته و پیوسته او را در مسیر رشد و حل مسئله قرار بدهید.
والدین نمی‌توانند تمام مشکلاتی را که فرزندشان با آنها مواجه می‌شود رفع کنند، اما با تربیت و آموزش درست و به‌کارگیری تکنیک های حل مسئله، می‌توانند مدیریت استرس را به کودکان خود بیاموزند. در ادمه نکات و پیشنهادهای کاربردی دیگری درمورد استرس کودکان ارائه شده است:
در خانه فضایی آرام، امن و قابل‌اعتماد ایجاد کنید؛
روال و رفتارهای روزمره در خانه می‌توانند آرامش‌بخش باشند، مثلا وقتی همه‌ی اعضای خانواده با هم فیلم تماشا می‌کنند یا شام می‌خورند، استرس در کودکان کاهش می‌یابد؛
کودکان از رفتارهای شما الگو می‌گیرند، پس سعی کنید استرس خودتان را درست مدیریت کنید و الگوی خوبی باشید.
درمورد برنامه‌های تلویزیونی، انتخاب‌ها و بازی‌های کودک‌تان وسواس به‌خرج بدهید و حواس‌تان باشد که او چه می‌بیند، چه می‌خوانَد و چه می‌کند. اخبار یا برنامه‌های خشونت‌آمیز و بعضی از بازی‌ها باعث ایجاد استرس در کودکان می‌شوند؛
در مورد تغییرات احتمالی در خانواده با کودک خود صحبت کنید، مثلا او را از نقل مکان، تغییر شغل‌تان و … باخبر کنید؛
مهارت گوش دادن را یاد بگیرید. بدون نکوهش و نقد به حرف کودک گوش بدهید و سعی نکنید سریعا اقدامی برای حل مشکل از خود نشان بدهید. در عوض به کودک کمک کنید تا دریابد چه چیزی او را ناراحت کرده است و راه‌حل چیست؛
به کودک خود کمک کنید تا به ارزش‌هایش واقف بشود. تنبیه کودکان اثرات نامطلوبی به‌دنبال دارد، به جای آن به تشویق کودکان خود بپردازید و به آنها محبت کنید. کودک را به انجام فعالیت‌هایی که می‌تواند در آنها موفق شود، تشویق کنید؛
فرصت‌ِ انتخاب کردن، مدیریت و کنترل بعضی از امور زندگی را برای کودک‌تان فراهم کنید. کودک شما هرچه بیشتر احساس کنترل بر شرایط را داشته باشد، در مواجهه با مشکلات و استرس‌ها بهتر عمل خواهد کرد؛
کودک را به انجام ورزش و فعالیت‌های بدنی تشویق کنید؛
سعی کنید استرس و مشکلات حل‌نشده‌ی کودک را تشخیص بدهید؛
اگر علائم استرس در کودکان از بین نرود یا کاهش پیدا نکند، باید با مشاور و متخصص صحبت کنید.
زمان مراجعه به دکتر
اگر مدام به حجم ناراحتی، افسردگی و گوشه‌گیری کودک‌تان اضافه می‌شود؛
اگر کودک شما در برقراری ارتباط با خانواده و دوستانش مشکل دارد؛
اگر کودک شما قادر به کنترل رفتار و خشم خود نیست؛
از یک مشاور یا متخصص کمک بگیرید.
